Reklamy
Artykuł
Andrzej Jakubik
Osobowość homilopatyczna
Zasadniczym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości w psychiatrii klinicznej są teorie opisowe (deskryptywne) , czyli tzw. teorie cech osobowości, charakteryzujące się klasyfikowaniem ludzi z perspektywy ich stałych właściwości (dyspozycji) psychofizycznych, tj. cech. Cecha to hipotetyczny komponent osobowości, definiowany przez przypisywanie ogólnej nazwy dla zbioru współwystępujących zachowań (Jakubik, 1997, s. 50). Podstawę teoretyczną takiego opisowego ujęcia osobowości stanowi fakt względnej stałości niektórych elementów zachowania się człowieka w podobnych sytuacjach oraz regularność i podobieństwo zachowań różnych ludzi, co pozwala wnosić o wspólności ich cech i opisywać je za pomocą tych samych pojęć. W takim podejściu struktura osobowości byłaby więc określonym układem (konfiguracją) cech, a cecha - skrótowym opisem pewnych zachowań, a przy tym jednocześnie ich determinantą.
Opisowe ujęcie osobowości, mimo poważnych słabości teoretyczno-metodologicznych, przeważa obecnie w psychiatrii, stanowiąc wygodną - chociaż heurystycznie bezpłodną - płaszczyznę porozumienia między psychiatrami o różnych poglądach teoretycznych (np. zwolennicy koncepcji typologicznych czy psychoanalitycznych również posługują się opisem zaburzeń osobowości w kategoriach cech) oraz w miarę dogodne rozwiązanie kliniczno -pragmatyczne. Jednym ze skutków tych słabości jest powiększająca się liczba klinicznych postaci zaburzeń osobowości, z których niektóre, jak np. osobowość pograniczna (Jakubik, 1996) czy osobowość aleksytymiczna (Jakubik, 2002) budzą poważne kontrowersje diagnostyczne. Podobne wątpliwości dotyczą także tzw. homilopatii czyli osobowości homilopatycznej.
W piśmiennictwie psychiatrycznym, niezależnie od arbitralnych podziałów czy klasyfikacji chorób psychicznych, wyodrębnia się czasem swoisty typ zaburzeń osobowości określany mianem homilopatii (por. Bilikiewicz, 1989; Cwynar, 1980; Jakubik, 1997). Homilopatia (gr. homilejn - obcować] - to nieprawidłowy rozwój osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby somatycznej (Jakubik, 1997, s. 93), spowodowany czynnikami utrudniającymi prawidłowe obcowanie ze środowiskiem lub zakłócającymi relacje między jednostką a otoczeniem społecznym. Ten rodzaj zaburzeń osobowości obserwuje się przede wszystkim u młodzieży (Kwatyra, 1981; Susułowska i Przetacznikowa, 1967; Szwarc, 1985; Urlińska, 1987), choć nierzadko występuje również u dorosłych (Jakubik i Szwarc, 1989).
W ten sposób rozumiana homilopatia może być uwarunkowana różnego typu niepełnosprawnością, jak na przykład wrodzonymi wadami fizycznymi (skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego, wady serca, warga zajęcza itd.), ślepotą lub niedowidzeniem, głuchotą lub niedosłyszeniem, brzydotą (wrodzoną albo nabytą w wyniku wypadku, oparzeń itp.), przewlekłą chorobą somatyczną (dychawica oskrzelowa, choroba reumatyczna, schorzenia układu krążenia itp.) oraz nabytym kalectwem (np. po amputacji kończyn/y). U osób niepełnosprawnych mogą więc, chociaż nie muszą, powstać zaburzenia osobowości jako rezultat niesprzyjających warunków środowiskowych (por. Hulek i Larkowa, 1974), np. ciągłego przeżywania skutków swojego kalectwa w obcowaniu z odrzucającym, wyszydzającym, a niekiedy wręcz okrutnym środowiskiem.
Jednostki homilopatyczne ma charakteryzować niepewność, niewiara we własne możliwości, obniżona samoocena (często kompleks niższości), niski poziom samoakceptacji, nadwrażliwość, nieufność, ostrożność, poczucie zagrożenia, zaburzony obraz własnej osoby, poczucie kontroli zewnętrznej, zmienność nastroju, słabość ego, nadmierna koncentracja na "ja", przypisywanie otoczeniu wrogich zamiarów (czasem nastawienie urojeniowe), postawa cierpiętnicza i męczeńskiego godzenia się z losem, a w stosunku do środowiska - zachowania złośliwe, agresywne lub nawet antyspołeczne (Jakubik, 1997). Osoby takie żyją zawiścią, buntem, nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim szkodzić (Bilikiewicz, 1989, s. 246). Większość badaczy tego zagadnienia właściwie zgodnie podkreśla odmienność psychiki inwalidów (por. Garett i Levine, 1972; Ostrowska, 1971; Szwarc, 1985), ich trudności w przystosowaniu psychicznym i społecznym (por. Engel, 1962; Marinelli i Dell Orto, 1977; Shontz, 1975; Stubbins, 1977), a zwłaszcza ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu w różnych rolach społecznych, m. in. rodzinnych, seksualnych, zawodowych, towarzyskich itp. (por. Kowalik, 1991).
W swojej interesującej koncepcji analizy rozwojowej, tj. uwzględniającej dynamikę zmian zachodzących w osobowości jednostek niepełnosprawnych i w ich stosunku do otoczenia społecznego, Kerr (1977) wyróżnia kilka kolejnych etapów przystosowania się do niepełnosprawności:
W każdym społeczeństwie wysokie miejsce w hierarchii wartości zajmują zdrowie, sprawność fizyczna i zdolność do pełnienia podstawowych ról społecznych. W procesie socjalizacji każda jednostka przejmuje te wartości i je uwewnętrznia (internalizuje), tak, iż stają się one podstawą samooceny. Dlatego dla osoby niepełnosprawnej, uszkodzenia somatyczne organizmu stanowią bezpośrednie naruszenie obrazu własnego ciała, a w konsekwencji zaburzenie struktury "ja". Zakłócenie funkcjonowania społecznego wskutek inwalidztwa jest dodatkowym, ważnym elementem zmieniającym dotychczasowy obraz własnej osoby, a tym samym istotnie wpływającym ujemnie na integralność i właściwości osobowości.
Warto wspomnieć, że niektórzy badacze włączają - za Kraepelinem (1915) - w zakres pojęcia homilopatii również zespoły urojeniowe, występujące u głuchoniemych i niewidomych w rezultacie ich głęboko zaburzonej relacji ze środowiskiem. Według Bilikiewicza (1989, s. 246), na przykład u głuchoniemych może powstać ostra reakcja psychotyczna o cechach paranoi, ale z upływem lat powstaje też przewlekły zespół cech charakterologicznych, wyrażający się nastawieniem nieufnym, prześladowczym, również poczuciem niższości, niewiary we własne możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie - skłonnością do hiperkompensacji.
Długotrwałe przebywanie w środowisku obcojęzycznym ma mieć podobny wpływ "homilopatogenny", choć taka możliwość wydaje się mocno wątpliwa (Jakubik, 1997). W świetle współczesnych badań psychologicznych, podobnie nie uzasadnione jest poszukiwanie związku między rodzajem niepełnosprawności a określonym typem zaburzeń osobowości (Roessler i Bolton, 1978). Tworzenie się bowiem struktury homilopatycznej zależy od bardzo wielu czynników: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa (choroby przewlekłej), jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np. powypadkowe), reakcji psychologicznej na uszkodzenie organizmu oraz środowiska, w jakim żyje osoba niepełnosprawna.
Sugeruje się także nieco odmienny pogląd, uznający określone rodzaje niesprawności organizmu za wystarczającą przyczynę nieprzystosowania inwalidy do otoczenia. Słuszność tego stanowiska podważa jednakże m. in. Shontz (1977), który opierając się na analizie bogatego piśmiennictwa, wykazuje, że struktura osobowości ludzi przed i po nabyciu kalectwa charakteryzuje się dużym stopniem stabilności, a nieprzystosowanie osób niepełnosprawnych jest tylko czasowe. Autor podkreśla, a nie jest w swojej opinii odosobniony (por. Kowalik, 1991), że negatywne doświadczenia związane z inwalidztwem mogą być niekiedy nawet korzystne dla dalszego rozwoju osobowości.
W naszych badaniach (por. Jakubik i Szwarc, 1989) przeprowadzonych m. in. za pomocą Inwentarza Psychologicznego (CPI) H. G. Gougha w grupie 40 osób (25 mężczyzn i 15 kobiet) w wieku 20-55 lat, po amputacji kończyny górnej lub dolnej, stwierdziliśmy, porównując grupy badanych o długim (10-20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie niepełnosprawności, że:
Naszym zdaniem wyniki tych badań potwierdziły hipotezę o zmianach osobowości pod wpływem kalectwa u osób amputowanych (bez względu na płeć), a obserwowane zmiany, zakłócające funkcjonowanie społeczne i obniżające poziom przystosowania, odpowiadają w znacznym stopniu zaburzeniom osobowości opisywanym w literaturze przedmiotu jako tzw. homilopatia. Wydaje się jednak, że teza o istnieniu homilopatii u jednostek niepełnosprawnych wymaga dalszych dowodów empirycznych w badaniach prowadzonych wśród osób z innym typem kalectwa lub z różnymi, przewlekłymi schorzeniami somatycznymi.
Stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie jest naturalnie równoznaczne z akceptacją homilopatii, jako odrębnej postaci patologii osobowości. Należy wyraźnie podkreślić, że wydzielenie homilopatii z grupy zaburzeń osobowości nie jest niczym uzasadnione, zwłaszcza iż większość wymienianych w publikowanych pracach badawczych cech, mieści się w powszechnie przyjętym pojęciu osobowości paranoicznej. Poza tym, tendencja do uproszczonego, sztywnego łączenia niepełnosprawności z trwałymi cechami osobowości, często negatywnie ocenianymi społecznie, stała się podstawą do podobnego myślenia w życiu codziennym, co - jako typowy przykład naznaczania i stygmatyzacji (Goffman, 1973) - utrudnia inwalidom prawidłowe przystosowaniesię do środowiska i nie ułatwia procesu ich rehabilitacji. Jak słusznie bowiem akcentuje Kowalik (1991, s. 460), "trudno zgodzić się na tak proste związki między sferami somatyczną i psychiczną".
Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł
Opisowe ujęcie osobowości, mimo poważnych słabości teoretyczno-metodologicznych, przeważa obecnie w psychiatrii, stanowiąc wygodną - chociaż heurystycznie bezpłodną - płaszczyznę porozumienia między psychiatrami o różnych poglądach teoretycznych (np. zwolennicy koncepcji typologicznych czy psychoanalitycznych również posługują się opisem zaburzeń osobowości w kategoriach cech) oraz w miarę dogodne rozwiązanie kliniczno -pragmatyczne. Jednym ze skutków tych słabości jest powiększająca się liczba klinicznych postaci zaburzeń osobowości, z których niektóre, jak np. osobowość pograniczna (Jakubik, 1996) czy osobowość aleksytymiczna (Jakubik, 2002) budzą poważne kontrowersje diagnostyczne. Podobne wątpliwości dotyczą także tzw. homilopatii czyli osobowości homilopatycznej.
W piśmiennictwie psychiatrycznym, niezależnie od arbitralnych podziałów czy klasyfikacji chorób psychicznych, wyodrębnia się czasem swoisty typ zaburzeń osobowości określany mianem homilopatii (por. Bilikiewicz, 1989; Cwynar, 1980; Jakubik, 1997). Homilopatia (gr. homilejn - obcować] - to nieprawidłowy rozwój osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby somatycznej (Jakubik, 1997, s. 93), spowodowany czynnikami utrudniającymi prawidłowe obcowanie ze środowiskiem lub zakłócającymi relacje między jednostką a otoczeniem społecznym. Ten rodzaj zaburzeń osobowości obserwuje się przede wszystkim u młodzieży (Kwatyra, 1981; Susułowska i Przetacznikowa, 1967; Szwarc, 1985; Urlińska, 1987), choć nierzadko występuje również u dorosłych (Jakubik i Szwarc, 1989).
W ten sposób rozumiana homilopatia może być uwarunkowana różnego typu niepełnosprawnością, jak na przykład wrodzonymi wadami fizycznymi (skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego, wady serca, warga zajęcza itd.), ślepotą lub niedowidzeniem, głuchotą lub niedosłyszeniem, brzydotą (wrodzoną albo nabytą w wyniku wypadku, oparzeń itp.), przewlekłą chorobą somatyczną (dychawica oskrzelowa, choroba reumatyczna, schorzenia układu krążenia itp.) oraz nabytym kalectwem (np. po amputacji kończyn/y). U osób niepełnosprawnych mogą więc, chociaż nie muszą, powstać zaburzenia osobowości jako rezultat niesprzyjających warunków środowiskowych (por. Hulek i Larkowa, 1974), np. ciągłego przeżywania skutków swojego kalectwa w obcowaniu z odrzucającym, wyszydzającym, a niekiedy wręcz okrutnym środowiskiem.
Jednostki homilopatyczne ma charakteryzować niepewność, niewiara we własne możliwości, obniżona samoocena (często kompleks niższości), niski poziom samoakceptacji, nadwrażliwość, nieufność, ostrożność, poczucie zagrożenia, zaburzony obraz własnej osoby, poczucie kontroli zewnętrznej, zmienność nastroju, słabość ego, nadmierna koncentracja na "ja", przypisywanie otoczeniu wrogich zamiarów (czasem nastawienie urojeniowe), postawa cierpiętnicza i męczeńskiego godzenia się z losem, a w stosunku do środowiska - zachowania złośliwe, agresywne lub nawet antyspołeczne (Jakubik, 1997). Osoby takie żyją zawiścią, buntem, nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim szkodzić (Bilikiewicz, 1989, s. 246). Większość badaczy tego zagadnienia właściwie zgodnie podkreśla odmienność psychiki inwalidów (por. Garett i Levine, 1972; Ostrowska, 1971; Szwarc, 1985), ich trudności w przystosowaniu psychicznym i społecznym (por. Engel, 1962; Marinelli i Dell Orto, 1977; Shontz, 1975; Stubbins, 1977), a zwłaszcza ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu w różnych rolach społecznych, m. in. rodzinnych, seksualnych, zawodowych, towarzyskich itp. (por. Kowalik, 1991).
W swojej interesującej koncepcji analizy rozwojowej, tj. uwzględniającej dynamikę zmian zachodzących w osobowości jednostek niepełnosprawnych i w ich stosunku do otoczenia społecznego, Kerr (1977) wyróżnia kilka kolejnych etapów przystosowania się do niepełnosprawności:
- faza szoku - "odrzucanie choroby" w efekcie działania mechanizmu zaprzeczenia,
- faza oczekiwania poprawy stanu zdrowia,
- faza lamentu - przekonanie, że "wszystko stracone",
- faza obronna prawidłowa - "idę do przodu bez względu na inwalidztwo" (stawianie nowych celów, realizowanie nowych zadań),
- faza obronna neurotyczna - uruchomienie mechanizmów obronnych osobowości celem zaprzeczenia skutkom inwalidztwa,
- faza przystosowania.
W każdym społeczeństwie wysokie miejsce w hierarchii wartości zajmują zdrowie, sprawność fizyczna i zdolność do pełnienia podstawowych ról społecznych. W procesie socjalizacji każda jednostka przejmuje te wartości i je uwewnętrznia (internalizuje), tak, iż stają się one podstawą samooceny. Dlatego dla osoby niepełnosprawnej, uszkodzenia somatyczne organizmu stanowią bezpośrednie naruszenie obrazu własnego ciała, a w konsekwencji zaburzenie struktury "ja". Zakłócenie funkcjonowania społecznego wskutek inwalidztwa jest dodatkowym, ważnym elementem zmieniającym dotychczasowy obraz własnej osoby, a tym samym istotnie wpływającym ujemnie na integralność i właściwości osobowości.
Warto wspomnieć, że niektórzy badacze włączają - za Kraepelinem (1915) - w zakres pojęcia homilopatii również zespoły urojeniowe, występujące u głuchoniemych i niewidomych w rezultacie ich głęboko zaburzonej relacji ze środowiskiem. Według Bilikiewicza (1989, s. 246), na przykład u głuchoniemych może powstać ostra reakcja psychotyczna o cechach paranoi, ale z upływem lat powstaje też przewlekły zespół cech charakterologicznych, wyrażający się nastawieniem nieufnym, prześladowczym, również poczuciem niższości, niewiary we własne możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie - skłonnością do hiperkompensacji.
Długotrwałe przebywanie w środowisku obcojęzycznym ma mieć podobny wpływ "homilopatogenny", choć taka możliwość wydaje się mocno wątpliwa (Jakubik, 1997). W świetle współczesnych badań psychologicznych, podobnie nie uzasadnione jest poszukiwanie związku między rodzajem niepełnosprawności a określonym typem zaburzeń osobowości (Roessler i Bolton, 1978). Tworzenie się bowiem struktury homilopatycznej zależy od bardzo wielu czynników: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa (choroby przewlekłej), jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np. powypadkowe), reakcji psychologicznej na uszkodzenie organizmu oraz środowiska, w jakim żyje osoba niepełnosprawna.
Sugeruje się także nieco odmienny pogląd, uznający określone rodzaje niesprawności organizmu za wystarczającą przyczynę nieprzystosowania inwalidy do otoczenia. Słuszność tego stanowiska podważa jednakże m. in. Shontz (1977), który opierając się na analizie bogatego piśmiennictwa, wykazuje, że struktura osobowości ludzi przed i po nabyciu kalectwa charakteryzuje się dużym stopniem stabilności, a nieprzystosowanie osób niepełnosprawnych jest tylko czasowe. Autor podkreśla, a nie jest w swojej opinii odosobniony (por. Kowalik, 1991), że negatywne doświadczenia związane z inwalidztwem mogą być niekiedy nawet korzystne dla dalszego rozwoju osobowości.
W naszych badaniach (por. Jakubik i Szwarc, 1989) przeprowadzonych m. in. za pomocą Inwentarza Psychologicznego (CPI) H. G. Gougha w grupie 40 osób (25 mężczyzn i 15 kobiet) w wieku 20-55 lat, po amputacji kończyny górnej lub dolnej, stwierdziliśmy, porównując grupy badanych o długim (10-20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie niepełnosprawności, że:
- Osoby o długim okresie niepełnosprawności przejawiały większe zahamowanie, zamknięcie w sobie, obojętność, niższą zdolność do przewodzenia i wytrwałości oraz inicjatywy w sytuacjach społecznych; posiadały znacznie mniej zdolności przystosowawczych, pewności siebie, fantazji; nie dążyły do kontaktów interpersonalnych, były bardziej nieuporządkowane i konfliktowe, częściej ulegały autorytetom i podporządkowywały się innym; były nadmiernie ostrożne, podejrzliwe i krytyczne w stosunku do otoczenia; częściej przeżywały poczucie winy i wstydu oraz charakteryzowały się brakiem samodyscypliny i umiejętności kierowania sobą, skłonnością do wyolbrzymiania zmartwień i kłopotów.
- Osoby o krótkim okresie niepełnosprawności przejawiały natomiast większą niedojrzałość, inercję, nieporadność, brak ambicji, skłonność do postaw rezygnacyjnych i częstsze uleganie osobistym uprzedzeniom; miały zawężone horyzonty myślowe, zachowywały się niezręcznie w sytuacjach społecznych i ze znacznym dystansem do ludzi; były bardziej agresywne, zaczepne i wymagające; skarżyły się na ogólne złe samopoczucie psychiczne.
Naszym zdaniem wyniki tych badań potwierdziły hipotezę o zmianach osobowości pod wpływem kalectwa u osób amputowanych (bez względu na płeć), a obserwowane zmiany, zakłócające funkcjonowanie społeczne i obniżające poziom przystosowania, odpowiadają w znacznym stopniu zaburzeniom osobowości opisywanym w literaturze przedmiotu jako tzw. homilopatia. Wydaje się jednak, że teza o istnieniu homilopatii u jednostek niepełnosprawnych wymaga dalszych dowodów empirycznych w badaniach prowadzonych wśród osób z innym typem kalectwa lub z różnymi, przewlekłymi schorzeniami somatycznymi.
Stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie jest naturalnie równoznaczne z akceptacją homilopatii, jako odrębnej postaci patologii osobowości. Należy wyraźnie podkreślić, że wydzielenie homilopatii z grupy zaburzeń osobowości nie jest niczym uzasadnione, zwłaszcza iż większość wymienianych w publikowanych pracach badawczych cech, mieści się w powszechnie przyjętym pojęciu osobowości paranoicznej. Poza tym, tendencja do uproszczonego, sztywnego łączenia niepełnosprawności z trwałymi cechami osobowości, często negatywnie ocenianymi społecznie, stała się podstawą do podobnego myślenia w życiu codziennym, co - jako typowy przykład naznaczania i stygmatyzacji (Goffman, 1973) - utrudnia inwalidom prawidłowe przystosowaniesię do środowiska i nie ułatwia procesu ich rehabilitacji. Jak słusznie bowiem akcentuje Kowalik (1991, s. 460), "trudno zgodzić się na tak proste związki między sferami somatyczną i psychiczną".
- Praca opublikowana w Zeszytach Naukowych WSS-M, 2002.
O autorze
Bibliografia
- Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7 (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa 1989, t. 2.
- Cwynar S.: Psychopatie i inne zaburzenia osobowości. W: J. Jarosz, S. Cwynar (red.): Podstawy psychiatrii. Wyd. 3, PZWL, Warszawa 1980, s. 216-232.
- Engel G.: Psychological development in health and disease. Saunders, Philadelphia 1962.
- Garett J. F., Levine E. S. (red.): Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1972.
- Goffman E.: Stigma. Pelican Books, Harmondsworth 1973.
- Hulek A., Larkowa H. (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1974, t. 3.
- Jakubik A.: Mit osobowości pogranicznej. W: A. Grochowska, A. Jakubik, I. M. Marcysiak, S. Siek, A. Strzałecki, J. Terelak (red.): Studia z psychologii. Tom VII. Wyd. ATK, Warszawa 1996, s. 303-316.
- Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. WL PZWL, Warszawa 1997.
- Jakubik A.: Osobowość aleksytymiczna. W: A. Grochowska (red.): Wokół psychologii
osobowości. UKSW, Warszawa 2002, s. 65-73. - Jakubik A., Szwarc K.: Homilopatia. Problemy Rehabilitacji Zawodowej, 1989, 3, 17-23.
- Kerr N.: Understanding the process of adjustment to disability. W: J. Stubbins (ed.):
Social and psychological aspects of disability. University Park Press, Baltimore 1977. - Kowalik S.: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności i rehabilitacji. W:
H. Sęk (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1991, s. 446-471. - Kraepelin E.: Psychiatrie. Wyd. 7, Barth, Leipzig 1915.
- Kwatyra M. M.: Obraz własnej osoby a wystąpienie zaburzeń w zachowaniu dziecka przewlekle chorego. UMK, Toruń 1981 (praca magisterska).
- Marinelli R. P., Dell Orto A. E. (eds.): The psychological and social impact of physical
disability. Springer, New York 1977. - Ostrowska H.: Funkcjonowanie osobowości w warunkach choroby i szpitala. W: H. Larkowa (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1971, t. 2.
- Roessler R., Bolton B.: Psychosocial adjustment to disability. University Park Press, Baltimore 1978.
- Shontz F. C.: The psychological aspects of physical illness and disability. Macmillan,
New York 1975. - Stubbins J. (ed.): Social and psychological aspects of disability. University Park Press,
Baltimore 1977. - Susułowska M., Przetacznikowa M.: Wpływ choroby przewlekłej na rozwój psychiczny
i osobowość dziecka. PWN, Warszawa 1967. - Szwarc K.: Zmiany osobowości na skutek inwalidztwa. WSPS, Warszawa 1985 (praca
magisterska). - Urlińska M. M.: Obraz własnej osoby młodzieży przewlekle chorej na dychawicę oskrzelową. UMK, Toruń 1987 (praca doktorska).
Opublikowano: 2004-10-10